Khi trẻ mè nheo, phản kháng, ăn vạ hay tỏ ra rụt rè, chúng ta thường cho là trẻ “hư”, “bướng bỉnh” hay “nhút nhát”. Tuy nhiên, từ góc độ phát triển tâm lý, những hành vi này không đơn thuần là vấn đề kỷ luật mà phản ánh nhu cầu và khả năng điều chỉnh cảm xúc của trẻ trong từng giai đoạn.
- Mè nheo – Trẻ đang tìm kiếm sự kết nối và cảm giác an toàn.
- Phản kháng – Trẻ đang rèn luyện tính tự chủ và khám phá ranh giới.
- Ăn vạ – Trẻ đang học cách quản lý cảm xúc khi chưa thể diễn đạt bằng lời.
- Nhút nhát – Trẻ đang quan sát, đánh giá môi trường trước khi thích nghi.
Thay vì can thiệp bằng sự kiểm soát hay trừng phạt, cha mẹ cần tiếp cận với tư duy hỗ trợ: hiểu đúng bản chất hành vi, phản hồi phù hợp và đồng hành cùng con trong quá trình phát triển kỹ năng cảm xúc – xã hội.
KHI CON MÈ NHEO: KHÔNG PHẢI “HƯ” MÀ LÀ ĐANG “CẦN” BẠN
Những dấu hiệu nhận biết
Nhiều cha mẹ nghĩ rằng con mè nheo là cố tình làm nũng, nhưng thực tế, trẻ nhỏ chưa có đủ khả năng kiểm soát cảm xúc như người lớn. Khi con mè nheo, đó có thể là dấu hiệu của:
- Cảm giác bị bỏ rơi: Trẻ cần sự quan tâm nhưng không biết diễn đạt.
- Mệt mỏi, đói, hoặc quá tải: Khi chưa biết cách diễn đạt nhu cầu, trẻ thể hiện bằng hành vi.
- Tìm kiếm sự kết nối: Trẻ nhỏ không biết cách nói “Ba mẹ ơi, hãy chú ý đến con” – thay vào đó, con quấy khóc.
Thí nghiệm Still Face của TS. Tronick (Harvard) nhấn mạnh tầm quan trọng của kết nối cảm xúc giữa cha mẹ và trẻ. Ban đầu, người mẹ vui đùa với con, trẻ đáp lại bằng nụ cười rạng rỡ. Nhưng khi mẹ đột ngột giữ gương mặt vô cảm, không phản ứng, trẻ cố gắng thu hút sự chú ý bằng cách cười, vẫy tay, rồi dần trở nên bối rối, lo lắng và cuối cùng bật khóc. Thí nghiệm này cho thấy trẻ nhỏ không chỉ khao khát sự tương tác từ cha mẹ mà còn cần nó để cảm thấy an toàn và phát triển khỏe mạnh.
Cha mẹ nên làm gì?
Đừng vội quát con: “Nín ngay!”. Hãy thử nói: “Mẹ thấy con đang buồn/khó chịu, con có muốn ôm mẹ một cái không?” – công nhận cảm xúc của con trước khi giúp con bình tĩnh lại.
KHI CON CÁU KỈNH, PHẢN KHÁNG: ĐỪNG NGHĨ CON BƯỚNG, HÃY NGHĨ CON CẦN GIÚP
Những dấu hiệu nhận biết
Bạn nói con đánh răng, con la lên: “Khôngggg!”
Bạn bảo con mặc áo khoác, con lăn ra đất khóc lóc.
Hành vi phản kháng này không phải là trái tính trái nết, mà đơn giản là:
- Trẻ muốn tự chủ: Sau 2 tuổi, trẻ nhận ra mình là một cá thể độc lập và muốn tự quyết định mọi thứ.
- Trẻ cảm thấy bị ép buộc: Khi không có sự lựa chọn, trẻ sẽ phản ứng để thể hiện quyền kiểm soát.
- Trẻ chưa biết cách diễn đạt mong muốn: Thay vì nói “Con thích cái áo khác”, trẻ chỉ biết phản ứng bằng sự cáu kỉnh.
Mischel đã làm một thí nghiệm Marshmallow nổi tiếng chứng minh rằng khả năng kiểm soát bản thân là một kỹ năng phát triển theo thời gian. Khi trẻ chưa đủ trưởng thành về mặt não bộ, trẻ sẽ khó kiềm chế sự bùng nổ cảm xúc khi đứng trước cám dỗ (ở đây là những viên kẹo Marchmallow). Điều này cho thấy
Cha mẹ nên làm gì?
Đừng quát và dán nhãn trẻ: “Con hư quá, mẹ không chịu nổi nữa!” Hãy thử đưa con quyền lựa chọn: “Con thích đánh răng trước hay thay đồ trước?” Điều này giúp con cảm thấy mình có quyền kiểm soát, nhờ đó bớt phản kháng hơn.
KHI CON ĂN VẠ: ĐỪNG VỘI TRỪNG PHẠT, HÃY TÌM HIỂU NGUYÊN NHÂN
Những dấu hiệu nhận biết
Một cơn ăn vạ không phải là “chiêu trò” của con mà thực tế là một cơn bão cảm xúc mà trẻ chưa biết cách điều chỉnh.
Não bộ trẻ chưa phát triển đủ để tự xoa dịu cảm xúc – vì vậy, khi quá tải, trẻ bùng nổ bằng cách la hét, khóc lóc.
Trẻ chưa biết cách diễn đạt sự thất vọng, tức giận bằng lời nói – nên thể hiện bằng hành động.
Cha mẹ nên làm gì?
Không phớt lờ hoàn toàn hoặc trừng phạt con ngay. Đầu tiên, giữ bình tĩnh – vì nếu bạn mất kiểm soát, con cũng không thể học cách kiểm soát. Sau đó, giúp con gọi tên cảm xúc: “Mẹ biết con đang rất tức giận vì không được lấy kẹo, nhưng con có thể nói với mẹ thay vì la hét.” Chờ cơn bão cảm xúc qua đi rồi mới giải thích – khi con đang khóc lóc dữ dội, lý trí không hoạt động, mọi lời khuyên lúc này đều vô ích.
KHI CON NHÚT NHÁT, ÍT NÓI: ĐỪNG GÁN NHÃN, HÃY GIÚP CON TỰ TIN
Những dấu hiệu nhận biết
Có những đứa trẻ bước vào lớp với vẻ rụt rè, chỉ dám đứng nép sau lưng mẹ. Có những bé khi được người lớn hỏi thì chỉ im lặng.
Nhiều cha mẹ lo lắng: “Sao con mình nhát thế?” rồi ép con phải mạnh dạn hơn. Nhưng thực tế:
- Tính cách bẩm sinh ảnh hưởng đến mức độ hướng ngoại/hướng nội của trẻ.
- Trẻ cần thời gian quan sát trước khi tham gia – điều này không có nghĩa là con không hoà đồng.
- Nếu bị ép buộc, trẻ càng thu mình hơn.
Thí nghiệm của TS. Mary Ainsworth quan sát phản ứng của trẻ 9-18 tháng khi mẹ rời đi và quay lại trong một môi trường có người lạ. Trẻ được chia thành 3 kiểu gắn bó chính:
- Gắn bó an toàn – Trẻ thoải mái khám phá khi có mẹ, hơi lo lắng khi mẹ rời đi nhưng nhanh chóng được trấn an khi mẹ quay lại.
- Gắn bó lo lắng-tránh né – Trẻ ít bộc lộ cảm xúc, dường như không quan tâm khi mẹ rời đi hoặc quay lại.
- Gắn bó lo lắng-kháng cự – Trẻ bám mẹ, hoảng sợ khi mẹ đi, khó được trấn an khi mẹ quay lại.
Thí nghiệm này cho chúng ta hiểu điều gì?
- Đáp ứng nhạy bén nhu cầu của trẻ giúp hình thành gắn bó an toàn.
- Trẻ gắn bó an toàn có xu hướng tự tin, độc lập và phát triển cảm xúc tốt hơn.
- Hãy dành thời gian chất lượng và phản hồi tích cực với con để nuôi dưỡng sự gắn kết vững chắc.
Cha mẹ nên làm gì?
Đừng nói trước mặt con: “Con tôi nhút nhát lắm, chẳng bao giờ nói chuyện với ai!”. Thay vào đó, hãy giúp con tự tin bằng cách:
- Không ép con phải hòa đồng ngay lập tức. Hãy cho con thời gian làm quen.
- Công nhận nỗ lực của con. Nếu hôm nay con chỉ dám cười với bạn mới, đó cũng là một bước tiến.
- Làm mẫu trước. Nếu bạn thoải mái chào hỏi mọi người, con cũng sẽ học theo.
